Τι σου έχουμε για το σαββατοκύριακο αυτό; Μια ιστορία τρόμου, με φόντο ένα σανατόριο, σε μεταφέρει στη Σιλεσία της Πολωνίας τον μακρινό πια Σεπτέμβριο του 1913. Στο «Εμπούσιον» εσύ, ως αναγνώστης, φτάνεις μαζί με τον νεαρό φοιτητή Μιέτσισουαφ Βόινιτς σε μία Πανσιόν για Κυρίους, ένα σανατόριο για τη φυματίωση. Τα βράδια οι ένοικοι πίνουν ένα ντόπιο λικέρ και συζητούν για τα πάντα, από τη δημοκρατία μέχρι το αν οι γυναίκες «γεννιούνται κατώτερες», ενώ κάτι αδιόρατο τους παρακολουθεί. Εκεί η Όλγκα Τοκάρτσουκ στήνει ένα μυθιστόρημα παγίδα. Όσο νομίζεις ότι παρακολουθείς την ήρεμη ρουτίνα του σανατορίου, τόσο ο αέρας παγώνει και η ομίχλη ανοίγει δρόμο στο υπερφυσικό.

Το βιβλίο έχει σχέση με το «Μαγικό Βουνό», αλλά αλλάζει την οπτική του, όπου αντί για το συμπόσιο ανδρικών ιδεών, σε καλεί να ακούσεις τη βοή της σιωπής και να δεις πώς η κουλτούρα αναπαράγει μισογύνικους κανόνες που μοιάζουν φυσικοί επειδή είναι πανάρχαιοι. Η συγγραφέας δανείζεται τη μυθική μορφή της Έμπουσας, αυτής που παίρνει πολλά πρόσωπα για να σαγηνεύσει και να κατασπαράξει, και την αφήνει να αιωρείται πάνω από τις συζητήσεις των ανδρών σαν αόρατη κριτική. Δεν είναι κήρυγμα. Είναι ένα έξυπνο παιχνίδι ειδών, από το ιστορικό μυθιστόρημα ως το λαογραφικό θρίλερ, με φεμινιστική αιχμή και χιούμορ που θα σε αγγίξει.

Οι χαρακτήρες σε κερδίζουν επειδή τους αναγνωρίζεις. Ο Βόινιτς είναι ένας ντροπαλός, ευάλωτος εικοσιτετράχρονος που ψάχνει ανάσα και προσανατολισμό. Ο Βίλχελμ Όπιτς κινεί τα νήματα με την αυτοπεποίθηση εκείνου που «ξέρει» τους πελάτες του. Ο Λόνγκιν Λούκας, καθολικός καθηγητής, μιλά σαν να δίνει διάλεξη για τον κόσμο και τις γυναίκες. Ο Αουγκούστ Αουγκούστ, ριζοσπάστης και ειρωνικός, δοκιμάζει τα όρια της παρέας. Ο Θίλο φον Χαν, κοσμικός φοιτητής καλών τεχνών, ρίχνει το βλέμμα της αισθητικής πάνω στην αρρώστια. Καθώς τους παρακολουθείς να ρητορεύουν, αντιλαμβάνεσαι ότι κάποιες φωνές μέσα στο βιβλίο ίσως δεν είναι ακριβώς ανθρώπινες.

Η νόσος και η θνητότητα είναι ο βασικός παλμός του βιβλίου. Η φυματίωση φθείρει το σώμα και διαβρώνει την ψυχή, κάνοντας κάθε μέρα στην Πανσιόν να μοιάζει με αναμέτρηση με το αναπόφευκτο. Ο θάνατος δεν μένει ατομική αγωνία αλλά γίνεται κοινή εμπειρία που διαμορφώνει σχέσεις, αποφάσεις και σιωπές. Μέσα σε αυτό το κλίμα γεννιέται η αίσθηση απομόνωσης και αλλοτρίωσης. Ο Βόινιτς νιώθει ξένος, προσπαθεί να βρει θέση σ’ έναν κόσμο που τον κοιτά καχύποπτα και να ορίσει τον εαυτό του ανάμεσα σε αντικρουόμενες ιδέες και επιθυμίες.

Το βιβλίο εξετάζει τους ρόλους φύλου και την ταυτότητα. Οι κοινωνικές προσδοκίες βαραίνουν τους ήρωες, όμως η αφήγηση δείχνει την ταυτότητα ως ρευστή και ανοιχτή στη μεταμόρφωση. Η πορεία του Βόινιτς προς τη νέα του ύπαρξη ως Κλάρα Όπιτς λειτουργεί ως συμβολικός θάνατος της παλιάς ζωής και ως αναγέννηση, φωτίζοντας τον τρόπο με τον οποίο οι ρόλοι φύλου επιβάλλονται αλλά και ανατρέπονται.

Η φύση δεν είναι σκηνικό. Το δάσος, η ομίχλη και το βουνό παρουσιάζονται σαν ζωντανοί οργανισμοί με δική τους ηθική, που άλλοτε προστατεύει και συχνά απειλεί. Η αφήγηση ενώνει το φυσικό με το υπερφυσικό, δίνοντας χώρο σε μυστικιστικά στοιχεία. Οι τοπικοί θρύλοι για τα Tuntschi, τα ανθρωπόμορφα ομοιώματα του δάσους, προσθέτουν μια έντονη λαογραφική διάσταση και φανερώνουν ότι οι κανόνες της κοινότητας έχουν ρίζες σε παλιότερες, ανείπωτες τελετουργίες.

Η θυσία και η επιβίωση βρίσκονται στην καρδιά της δράσης. Οι επαναλαμβανόμενοι θάνατοι στο δάσος συνδέονται με έθιμα και πρακτικές που η κοινότητα αποδέχεται για να συνεχίσει να ζει. Η πομπή των ανδρών προς το δάσος, σε μια νύχτα παραφοράς, αποκαλύπτει την τελετουργική καρδιά του τόπου, ενώ ο θάνατος του Βίλχελμ Όπιτς σφραγίζει το τίμημα αυτής της μυστικής συμφωνίας. Νωρίτερα, η αυτοκτονία της Φράου Όπιτς ραγίζει τις ισορροπίες της Πανσιόν και αφήνει πίσω της ένα χάσμα που δεν κλείνει.

Ο θάνατος λειτουργεί κι ως φιλοσοφική αφετηρία. Η αφήγηση επιστρέφει ξανά στην αναπόδραστη φύση της, σε συζητήσεις για την ύπαρξη, την ηθική και το τι ονομάζουμε «φυσικό». Πρόσωπα όπως ο Δρ Semperweiss και ο Frommer μιλούν για τον θάνατο ως δύναμη που οργανώνει θεσμούς, πεποιθήσεις και συμπεριφορές. Παράλληλα, το ιστορικό πλαίσιο των αρχών του 20ού αιώνα και ο ίσκιος του επερχόμενου πολέμου υπενθυμίζουν ότι η θνητότητα είναι και συλλογική εμπειρία που διαμορφώνει μνήμη και πολιτισμό.

Οι κομβικές στιγμές σμιλεύουν αυτή τη διαδρομή. Η άφιξη του Βόινιτς στο Γκέρμπερσντορφ ανοίγει ένα μικρό σύμπαν ιδεών και μικρών εξουσιών. Ο Θίλο φον Χαν, ο κοσμικός φοιτητής καλών τεχνών, καταρρέει κάτω από το βάρος της φυματίωσης και γίνεται καθρέφτης της κοινής μοίρας. Η ανακάλυψη των Tuntschi δίνει σάρκα στους θρύλους. Η πομπή των ανδρών προς το δάσος αποκαλύπτει τον μηχανισμό της τελετουργικής θυσίας. Ο Όπιτς χάνει τον έλεγχο και γίνεται θύμα των δυνάμεων που θεωρούσε ότι χειρίζεται. Τέλος, η Κλάρα Όπιτς φεύγει από το Γκέρμπερσντορφ κρατώντας έναν πίνακα του Herri met de Bles, μια φορητή αλληγορία των μυστήριων που έζησε.

Γιατί να το αγοράσεις και να το διαβάσεις; Επειδή θα σε ψυχαγωγήσει και θα σε ταρακουνήσει. Το βιβλίο αυτό μιλά για την υγεία, το σώμα, την εξουσία και την επιθυμία χωρίς να εγκλωβίζεται σε θεωρίες. Θα σου φέρει ένα πικρό χαμόγελο στα χείλη και θα σε κάνει να αμφισβητήσεις όσα θεωρούσες δεδομένα. Η Όλγκα Τοκάρτσουκ ξέρει να κάνει τη λογοτεχνία να δουλεύει σαν καθρέφτης που σε κοιτάζει μέσα από τις σκιές. Έτσι κι εσύ δεν μπορείς παρά να ανταποδώσεις το βλέμμα…

Θέλεις να συζητήσεις περισσότερο για το βιβλίο; Έλα μαζί μας στη λέσχη ανάγνωσης στο Little Tree Books & Coffee Athens, την Πέμπτη 2 Οκτωβρίου, στις 19:30.

Το βιβλίο «Εμπούσιον» της Όλγκα Τοκάρτσουκ κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Καστανιώτη.